Kentin Kordon olarak bilinen merkezindeki Whittall Konağı, Araştırma Merkezi binası 1910-1911 yıllarında Çanakkale’nin önde gelen levantenlerinden F. R. J. Calvert’in kızı Winifred Calvert’in eşi Godfrey Whittall tarafından cihannümalı bir yapı olarak inşa ettirilmiş (Farsça ‘dünyayı gören’ anlamındaki cihannüma Osmanlı konut mimarisinde, çoğunlukla çatı arasına yerleştirilmiş, manzaraya hâkim, cephesi veya etrafı camekânla çevrili odalara denir). Cumhuriyet’in ilk yıllarında cihannüma kaldırılarak günümüzdeki halini almış. 1930’da Whittall ailesi Türkiye’den ayrıldıktan sonra yapı boş kalmış ve bir yangın esnasında hasar görmüş.
1910’da Whittall’lar tarafından yaptırılan konak (üstte) yangında zarar gördü. Bir süre Sahil Sıhhiye Binası oldu.
Godfrey Whittall ve ailesi tarafından, Türkiye’den ayrıldıkları 1930’lara kadar kullanılan konak, sonrasında kamulaştırılarak 1932’de Hudut ve Sahiller Sıhhat Umum Müdürlüğü’ne devredilmiş ve uzun süre Sahil Sıhhiye Binası ve lojman olarak hizmet vermiş. Konak 2014-2015 yıllarında, müze olarak kullanılmak üzere restore edilmiş. Restorasyon sonrası müzeye dönüştürülemeyen yapı uzun süre boş kalmış. Ardından da 2020’de imzalanan protokolle araştırma merkezi ve müze olarak kullanılmak üzere Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığına devredilmiş. Başkanlık 2020 yılında yapıya büyük hasar veren nem sorunu ve boş kalmasından kaynaklanan eksiklikleri giderip Çanakkale Savaşları Araştırma Merkezi ve Müze olarak işlevlendirdi.
Çanakkale Muharebeleri’nin yaşandığı alanların manevi, tarihi, kültürel ve doğal değerlerini koruyup geliştirmek misyonuyla 2014’te kurulan Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı, gerçekleştirdiği ve desteklediği projelerle ‘Çanakkale ruhu’nu geleceğe taşımak için çalışmalarını sürdürüyor. Stratejik amaçları arasında öğrenen ve öğreten bir kurum olma hedefine odaklanarak sadece Tarihi Alan sınırları içinde değil, şehir merkezinde de Çanakkale Cephesi’ne ilişkin kaynaklara erişimi sağlamak adına Çanakkale Savaşları Araştırma Merkezi halkın ve araştırmacıların hizmetine açıldı. Merkez, milli birlik ve beraberliğimizin harcı olan Çanakkale Muharebeleri başta olmak üzere, savaşların tarihsel arka planına ve toplumlar üzerindeki etkilerine yönelik belgeleri toplamayı, saklamayı ve günümüz izleyicilerine mümkün olan en güçlü şekilde sunmayı hedefliyor.
Bu planlamanın gereği olarak merkez, zengin ulusal ve uluslararası kaynaklardan oluşan bir dijital veritabanı oluşturmak için ilgili arşivlerden ve özel koleksiyonerlerden, bu veritabanını geliştirecek her türlü belge ve dokümanı bünyesinde toplamaya başladı.
Çanakkale Savaşı’na katılan askerlerin hatıratı, orijinal yazılı ve imzalı fotoğraflar şüphesiz arşivin en nadide parçalarını teşkil ediyor.
Arşive katkı sağlayabilir
Çanakkale Muharebeleri üzerine çalışan ulusal ve uluslararası akademisyenler, yerel Tarihi Alan araştırmacıları, tarihi ve kültürel etkinlik düzenleyicileri söz konusu arşive maksimum seviyede katkı sağlayabilecek ve aynı şekilde de arşivden faydalanabilecek.
Bu çalışmalara paralel olarak seçkiler, koleksiyonlar ve sergiler hazırlanması; sayısallaştırma işlemi tamamlanan dokümanlardan seçilmiş bilgi ve belge görüntülerinin devletin, bilimin, gerçek ve tüzelkişilerin hizmetlerinde değerlendirmek için gerekli bilimsel ve teknik hazırlıklar yapılıyor ve elektronik ortamda araştırmacıların hizmetine açılması için çalışmalar devam ediyor. Araştırma Merkezi arşivinde ABD, Danimarka, İsveç, Belçika, İsviçre, Hollanda gibi Çanakkale Savaşı’na katılmamış ülkelerde yayımlanan kitaplardan savaşın tarafı olmuş Newfoundland (Kanada), Malta, Hindistan, Cezayir gibi 16 farklı ülkede yayımlanmış tarihi, edebi, ciddi akademik araştırmalara ve popüler kitaplara kadar yüzlerce eserden oluşan, düzinelerce çalışmaya ışık tutacak nitelikte eser var.
Merkezde, savaşa katılan askerlerimizin ve subaylarımızın fotoğrafları, coğrafi bilgi sistemi üzerinde koordinatlandırılmış haritalar dahil olmak üzere tarihsel değeri olan 7 bin 234 adet arşiv materyali araştırmacılara sunuluyor.
7 binden fazla belge
Türkçe ve yabancı dillerde basılmış kitap, süreli yayın, Osmanlıca eser, belge, harita, fotoğraf, fotoğraf albümü, kartpostal, foto-kartpostal, kartvizit ve pul gibi yazılı/basılı kaynağı barındıran arşivde ‘extremely scarce’ denilen exlibris mühürlü ya da imzalı son derece nadir çok sayıda eser dikkat çekiyor.
Çanakkale Savaşı’na katılan askerlerin hayattayken yayımladıkları ithaflı hatırat kitaplar, orijinal yazılı ve imzalı fotoğraflar şüphesiz arşivin en nadide parçalarını teşkil ediyor. Çanakkale Harbi’ni oldukça objektif şekilde anlatan ve kütüphanelerimizde orijinal nüshaları nadir bulunan Osmanlıca kitaplar arasındaki Harbiye Mektebi’nin, 1920 tarihli konferanslar dizisinden Arıburnu, Seddülbahir, Kumkale, Anafartalar Cephesi başlıklı kitapların her biri, kapaklarındaki özenle çizilmiş illüstrasyonlarla okuyucuyla buluşacak. Çanakkale Muharebeleri esnasında başta Mustafa Kemal Atatürk tarafından yazılan ve imzalanan emirler, muharebelerin seyrini değiştiren komutanlarımızdan 27. Alay Komutanı Mehmet Şefik Aker ile Halis Ataksor gibi komutanlarımızın imzalı raporları ve harp takrirleri, muharebelere bizzat katılan Türk asker ve subaylarının yazdığı mektuplar, hatırat, muharebe alanına dair çizimler ve krokiler, muharebe alanından alınmış fotoğraflar ve albümler, kartpostallar, belgeler, kartvizitler, Osmanlıca eserler, savaşa katılan askerlerimizin ve subaylarımızın fotoğrafları, coğrafi bilgi sistemi üzerinde koordinatlandırılmış haritalar dahil olmak üzere tarihsel değeri olan 7 bin 234 adet arşiv materyalinin arşiv ve kütüphane otomasyon sistemi üzerinden kullanıcıların hizmetine açılması da planlanan etkinlikler arasında.
Arşivde, Çanakkale Savaşı’na katılmamış ülkelerden savaşın tarafı olmuş 16 ülkeye dünyanın pek çok farklı noktasında yayımlanmış kitaplar da var.
ORİJİNAL İMZALI BELGELER SERGİLENİYOR
Araştırma Merkezi’nin müze bölümünde Prof. Dr. Haluk Oral tarafından uzun yıllar boyunca toplanan orijinal tarihi belge ve dokümanlardan oluşan özel bir koleksiyon sergileniyor. 2021’de Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı envanterine dahil edilen kıymetli kayıtlar ‘1915’ten Emirler, Raporlar, Hatıralar: Kurşuna Menzil, Askere Cesaret Sergisi’nde ziyaret edilebiliyor. Çanakkale Cephesi’nde görev alan subaylar ve önemli olaylar hakkında bilgiler içeren yazışmalar koleksiyonun nadir parçaları. 19. Tümen Komutanı Yarbay Mustafa Kemal (ATATÜRK) Bey ve 27. Alay Kumandanı Yarbay Şefik (AKER) Bey’in imzalarını taşıyan emirler birbirini takip eden tarihlerde cephenin en sert günleri içinde kusursuz bir zaman dizini oluşturuyor. Bu bölümdeki benzersiz ve tek belgeler arasında 72. Alay Kumandanı Mehmet Münir Bey, 125. Alay Kumandanı Abdürrezzak Bey, 27. Alay 3. Tabur Komutanı Binbaşı Halis (ATAKSOR) Bey imzalı yazışmalar da var. Yine Çanakkale Muharebeleri’nin önemli olaylarıyla yaşanan kahramanlık hikâyelerini işleyen dönemin gazeteleri ve yakın dönemde ortaya çıkan hatıratlar ve mektuplardan örnekleri de sergide görmek mümkün.
